Андтæ: различия между версиями

'''Андтæ''', ''Андты Кордильерæ'' ({{lang-es|Andes; Cordillera de los Andes}}) — [[Зæхх (планетæ)|Зæххы]] тæккæ даргъдæр<ref>Раст зæгъгæйæ тæккæ айтыгъддæр хæххон системæ Зæххыл у [[Астæуукаг-фурдон рагъ]] ({{lang-ru|[[:ru:Срединно-окенический хребет|Срединно-окенический хребет]]}}) — рæгъты баст, йæ иумæйаг дæргъ у 80 мин км. [[Гиннесы рекордты чиныг|Гиннесы рекордты чиныджы]] Астеуккаг-фурдон рагъ нымад у Зæххæн йæ тæккæ ''егъаудæр'' хæххон системæйыл, Андтæ та — тæккæ ''дæргъвæтиндæр'' хæххон рагъыл. Кæс [http://gin.studentport.org/nomin.php?id_nom=2972], æмæ ма [http://rgo.ru/geography/fiz_geography/uamerika/andqqq1 wwww.rgo.ru/geography/fiz_geography/uamerika/andqqq1]</ref> æмæ тæккæ бæрзæнддæртæй иу (хох [[Аконкагуæ]], 6962 м)<ref>Андтæ сты тæккæ бæрзондтæр хæххон системæ Азийы чи нæй, уыдонæй; нæ планетейы тæккæ уæллоздæр хæххон системæ — [[Гималайтæ]]. Кæс [http://www.igras.ru/index.php?r=41&id=153 www.igras.ru/index.php?r=41&id=153]</ref> хæххон системæ, цæгатæй æмæ ныгуылæнæй æнæхъæн [[Хуссар Америкæ]] мæскъ æркæны. Ранæй-рæтты Андты уæрæх хæццæ кæны 500 км онг (тæккæ уæрæхдæр ран ис Астæуккаг Андты 18° æмæ 20° х.у. астæу — 750 км æввахс)<ref>Кæс [http://rgo.ru/geography/fiz_geography/uamerika/andqqq1 wwww.rgo.ru/geography/fiz_geography/uamerika/andqqq1]</ref>. Астæуккаг бæрзæнд — 4000 м. æввахс.

Андтæ сты Хуссар Америкæйы ахсджиагдæр климæтон барьер, Сæйраг Кордильерæйы ныгуылæнырдыгæй цы территоритæ ис уыдонмæ нæ уадзы [[Атлантикон фурд]]ы æндæвд, хуссары ’рдыгæй уæвæг территоритæм та Сабыр фурды тæваг нæ хæццæ кæны. Ацы хæхтæ æвæрд сты 6 климæтон роны (экваториалоны, цæгат æмæ хуссар субэкваториалоны, хуссар тропиконы, субтропиконы æмæ ромылы) æмæ хицæн кæнынц (уæлдайдæр астæуукаг хайы) карз контрасттæй, скæсæн æмæ ныгуылæн фæхсытæ куыд уымæлгонд цæуынц, уымæй.

Италиаг историк [[Олива, Хуан Анелло|Джованни Анелло Олива]]йы ([[1631]]) бæрæгдзырдтæм гæсгæ фыццаджы-фыццаг европæйаг тыхæйбайсджытæ «''Андтæ кæнæ Кордильерæтæ''» хуыдтой скæсæйнаг рагъ, ныгуылæн та хуыдтой «''сьеррасьеррæ''» («sierra»).<ref>Juan Anello Oliva, [http://kuprienko.info/juan-anello-oliva-historia-del-reino-y-provincias-del-peru-1631/ HISTORIA DEL REINO Y PROVINCIAS DEL PERÚ]</ref>

Хуссары Андтæ сæхи айтыгътой 28° х.у.-æй хуссары ’рдæм, дих сæ фæкæнынц дыууæ хайыл — цæгатаг (Чилийы-Аргентинæйы кæнæ Субтропикон Андтæ) æмæ хуссайраг (Патагонийы Андæ) хæйттыл. Чилийы-Аргентинæйы Андтæ хуссарырдæм хæццæ кæнынц æмæ снарæг вæййынц 39°41́ х.у., дзæбæх зыны сæ æртæхуызон конд — Донбылы Кордильерæ, Дæргъмæ дæлвæз æмæ Сæйраг Кордильерæ; фæстаджы арæнты Кордильера-Фронталы — Андты уæллоздæр цъупп, хох [[Аконкагуæ]] (6960 м), уыимæ ма егъау цуппытæ [[Тупунгато]] (6800 м), [[Мерседарио]] (6770 м). Миты хахх ам дæр тынг уæллоз æвæрд у (32°40́ х.у. бын — 6000 м). Кордильера-Фронталæй ныгуылæнырдæм Рагон Прекордильерæтæ.

33° х.у. хуссарырдæм (52° х.у. онг), йæхи айтыгъта Андты æртыккаг вулканты бæстæ, ис дзы дзæвгар нымæц архайæг (фыццаг дæр Сæйраг Кордильерæйы æмæ йæхицæй скæсæны ’рдæм) æмæ хуыст вулкантæ ([[Тупунгато]], [[Майпо]], [[Льюльяйльяко]] æмæ æнд.).

Хуссарырдæм цæугæйæ миты хахх дæлдæрæй-дæлдæр кæны æмæ 51° х.у. бын хæццæ кæны 1460 м. Уæллоз рæгътæ райсынц альпон типы миниуджытæ, фæфылдæр вæййы нырыккон ныссæлды фæзуат, фæзынынц бирæнымæцон цъитион цадтæ. 40° х.у. хуссарырдæм райдайынц Патагонийы Андтæ, сæ рæгътæ сты ныллæгдæр Чилийы-Аргентинæйы Андтæй (уæлдæр цупп — хох [[Сан-Валентин (хох)|Сан-Валентин]] — 4058 м). 52° х.у. цур тынг дихтæгонд Донбылы Кордильерæ ныгъуылы фурды æмæ йæ цъуппытæй сæвзæрынц къæдзæхджын сакъадæхты æмæ архипелагты рæнхътæ; Дæргъмæ дæлвæзæй та рауайы донкъубæлтты системæ, æмæ хæццæ кæны [[Магелланы донкъубал]]ы скæсæйнаг хаймæ. Магелланы донкъубалы районы Андтæ (ам хæссынц ном [[Артон зæххы Андтæ]]) цæхгæрмæ ныгуылæны ’рдæм акъул кæнынц. Патагонийы Андты миты хахх иучысыл фæуæлдæр вæййы 1500 м (кæройнаг хуссары у 300-700 м, 46°30́ х.у. та цъититæ æрхæццæ вæййынц фурды æмвæзмæ), уæлиуæг кæнынц уæлцъары цъитион формæтæ (48° х.у. бын — хъомысджын Патагонийы цъитион уарт йæ фæзуат 20 мин км² фылдæр, уырдыгæй скæсæн æмæ ныгуылæны ’рдæм æрбырынц бирæкилометрон цъититы æвзæгтæ); иуæй-иу ныгуылæны дæлвæзон цъититæ фæвæййынц сæ фæндаг стыр цадты. Донбылтыл, тынг лыггондтыл [[фьорд]]тæй, сæхи уæлæмæ ивазынц æрыгон вулканон конустæ ([[Корковадо]] æмæ а.д.) Арты Зæххы Андтæ дæллоз сты (2469 м онг).

Image:Monte Aconcagua - Argentina - January 2005 - by Sergio Schmiegelow.jpg|[[Аконкагуæ]], Аргентинæ

* КуилотаКулотоæ, 3914 м.

Image:BrowncanyonquilotoaPanorama quilotoa crater lake ecuador.jpg|Зыхъхъыр [[КуилотаКулотоæ]]йы цур, [[Эквадор]].

Андты цæгатаг хай хауы цæгат æрдæгтымбылы субæкваториалон ронмæ; ам раст куыд хуссар æрдæгтымбылы субæкваторилон роны бæрæггонд цæуы уымæл æмæ хус сезонты ивындзинад; дæлдзырæдтæ æркæлынц майæ ноябрмæты, тæккæ цæгатаг районты уымæл сезон цыбырдæр вæййы. Скæсæйнаг фæхстæ бирæ тынгдæр цæуынц уымæлгонд ныгуылæйнæгтæй; дæлдзырæттæ ({{lang-ru|осадки}}) (азмæ 1000 мм бæрц) æруарынц фылдæр сæрды. Карибы Андтæ лæууынц тропикон æмæ субэкваториалон рæтты арæныл æмæ дзы нæхъæн аз æлдариуæг кæны тропикон уддзæф; ам дæлдзæрæттæ гыццыл сты (арæх азмæ 500 мм къаддæр); цæугæдæттæ цыбыртæ, характерон сæрдыгон ивылдтытимæ.

Экваториалон роны сезонон æнкъуыстытæ зæгъæн ис æмæ сæхи не ’вдисынц; афтæ Эквадоры сæйраг сахар [[Кито]]йы æхсæнмæйон температурæты ивд азмæ дæтты æрмæст 0,4&nbsp;°C. Дæлдзырæттæ арæх сты (2500-7000 мм азмæ, хаттæй-хатт хæццæ кæнынц 10000 мм) æмæ фæхстыл æмбæрцдæр уæрст сты субэкваториалон ронимæ абаргæйæ. Дырысæй бæрæг у уæлбæрзондмæ гæсгæ климæтон рæттыл дихдзинад. Хæхты дæллаг хайы — тæвд æмæ уымæл {{ома|бæстыхъæд|климат}}, дæлдзырæттæ вæййынц æрвылбон; ныллæг рæтты бирæнымæцон цыфдзæстытæ. Бæрзондимæ дæлдзырæтты нымæц къаддæрæй къаддæр кæны, фæлæ уыимæ рæзы миты æмбæрзты хъомыс. 2500-3000 м бæрзондмæ температурæ стæмхатт æрхауы 15&nbsp;°C къаддæр, сезонон æнкъуыстытæ чысыл сты. Фæлæ ам боны дæргъы температурæйы æнкъуыстытæ дзæвгар сты (20&nbsp;°C бæрц), боныхъæды бон у суткæмæ цæхгæрмæ аивын. 3500-3800 м бæрзæндтыл суткæйы температурæтæ æнкъуысынц 10&nbsp;°C нысаны цур. Уæлдæр хæхтæм — тызмæг бæстыхъæд, арæх миты тыхдымгæтæ æмæ митуæрдтытæ; боны температурæтæ сьы 0&nbsp;°C уæлдæр, фæлæ талынгæй æрцæуынц тыхджын ирдгæтæ ({{lang-ru|заморозки}}). Бæстыхъæд хус уымæн у æмæ стыр байсыстимæ æруары гыццыл дæлдзырæттæ. 4500 м уæлдæр — æнусон миттæ.

5° æмæ 28° х.у. астæу фиппайд цæуы ирд æргомгонд ассиметри дæлдзырæтты уæрсты — фæхстыл; ныгуылæйнаг фæхстæ бирæ цауддæр уымæлгонд цæуынц скæсæйнæгтæй. Сæйраг Кордильерæйæ ныгуылæнырдæм — æдзæрæг тропикон арвыхæд (йе сфæлдыстæн дзæвгар ахъаз кæны уазал [[Перуйы гуылфæн]]), цæугæдæттæ бирæ не сты. Кæд Цæнтралон Андты цæгатаг хайы æруары 200-250 мм дæлдзырæттæ азмæ, уæд хуссары ’рдыгæй та сæ бæрц фæкъаддæр вæййы æмæ ранæй-рæтты азмæ 50 мм нæ фæуæлдæр вæййы. Андты ацы хайы йæхи айтыгъта [[АтакамаАтакамæ]] — зæххы къорийы тæккæ хусдæр [[æдзæрæгран]]. Æдзæрæгрæттæ кæмдæрты схизынц уæлæмæ 3000 м уæлдæр дæнджызы æмвæзадæй. Цыбырнымæцон [[оазис]]тæ æвæрд сты сæйрагдæр къаннæг цæугæдæтты кæмтты, ацы дæттæ сæхи æфсадынц хæххон цъититæй. Æхсæнянварон температурæ донбылон районты æнкъуысы 24&nbsp;°C-æй цæгаты 19&nbsp;°C-мæ хуссары, æхсæниюлон — 19&nbsp;°C-æй цæгаты 13&nbsp;°C-мæ хуссары. 3000 м уæлдæр [[Хус Пуна]]йы гыццыл дæлдзырæттæ (стæм хатт азмæ 250 мм фылдæр); бæрæггонд цæуынц уазал дымгæты æрбафтыдтæ, уæд температурæйы бон у æрхауын −20&nbsp;°C онг. Июлы рæстæмбис температурæ 15&nbsp;°C сæрты нæ хизы.

Гыццыл бæрзæндтыл, тынг къаннæг къæвдаты бæрцимæ, уæддæр бæрæггонд цæуы дзæвгар уæлдæфы уымæлдзинад (80 % онг), уымæ гæсгæ арæх сты [[мигъ]] æмæ [[æртæх]]. [[Альтиплано]] æмæ [[Пуна]]йы платотыл — тынг тызмæг арвыхъæд, æхсæназон температурæтæ 10&nbsp;°C сæрты нæ хизынц. Егъау цад [[Титикакæ]] фæлмæнгæнæн архайд дæтты æмбаст территориты арвыхъæдæн, цады цур районты температурæйы æнкъуыстытæ афтæ тынг нæ зынынц. Сæйраг Кордильерæйы скæсæнырдæм стыр дæлдзырæтты нымæц (3000 - 6000 мм азмæ, сæйрагдæр сæ рбахæссынц сæрдыгон скæсæйнаг дымгæтæ), бæзджын цæугæдæтты системæ. Кæмтты уæлдæфон массæтæ [[Атлантикон фурд]]æй цæхгæрмæ ахизынц Скæсæны Кордильерæ æмæ уымæл кæнынц йæ ныгуылæйнаг фахс дæр. Цæгаты 6000 м хуссары та 5000 м уæлдæр — афæдзы дæргъы рæстæмбис æппæрццæг температурæтæ; хус арвыхъæды тыххæй цъититы нымæц бирæ нæу.

Чилийы-Аргентинæйы Андты арвыхъæд — субтропикон, æмæ ныгуылæйнаг фæхсты уымæлдзинад зымæгон циклонты хардзæй фылдæр у, субэкваториалон ронимæ абаргæйæ; хуссарырдæм цæугæйæ дæлдзырæтты азон суммæтæ ныгуылæйнаг фæхстыл тагъд сырæзынц. Сæрд хус у, зымæг уымæл. Фурдæй дарддæр кæнгæ арвыхъæды континентдзинад уæлдæр кæны, рæзынц температурæйы сезонон æнкъуыстытæ. Сахар [[Сантьяго]]йы, лæууы [[Дæргъмæ дæлвæз]]ы, тæккæ хъармдæр мæйы æхсайнаг температурæ у 20&nbsp;°C, тæккæ уазалдæры — 7—8&nbsp;°C; дæлдзырæттæ дзы æруары гыццыл, 350 мм азмæ (хуссардæр, [[Вальдиви]]йы, дæлдзырæттæ фылдæр сты — 750 мм азмæ). Сæйраг Кордильерæйы ныгуылæйнаг фæхстыл дæлдзырæттæ Дæргъмæ дæлвæзæй фылдæр ис (фæлæ сабырфурдон былгæрæттæй къаддæр).

Хуссармæ змæлгæйæ ныгуылæйнаг фæхсты субтропикон арвыхъæд лæгъз ахизы ромыл уæрхæды фурдон арвыхъæдмæ: фæфылдæр вæййынц дæлдзырæтты азон суммæтæ, фæкъаддæр вæййынц хицæндзинæдтæ уымæлдзинады сæзонтæм гæсгæ. тыхджын ныгуылæйнаг уадтæ æрбахæссынц былгæрæттæм бирæнымæцон дæлдзырæттæ (2000-3000 мм арæх 6000 мм онг азмæ). Азы 200 бонæй фылдæр цæуынц тыхджын уарынтæ, донбылтыл æрбады бæзджын мигъ, денджызы æдзухдæр карз уад; арвыхъæд цæрынмæ нæ бæззы. Скæсæйнаг фæхстæ (28° æмæ 38° х.у.) хусгонддæр сты ныгуылæйнæгтæй. Тæккæ хъармдæр мæйы æхсæйнаг температурæ ныгуылæйнаг фæхстыл у афтиддæр 10—15&nbsp;°C, тæккæ уазалдæр 3—7&nbsp;°C.

Андты кæройнаг хуссайраг хайы, [[Артон зæхх]]ы, — тынг уымæл арвыхъæд, сфæлдисынц æй тыхджын ныгуылæйнаг æмæ хуссар-ныгуылæйнаг дымгæтæ; дæлдзырæттæ (3000 мм онг) æруарынц [[сæлфынæг|сæлфынæджы]] хуызы (фæцæуынц азы бæтты фылдæр хайы). Афтиддæр архипеладжы кæройнаг скæсæйнаг хайы дæлдзырæттæ дзæвгар къаддæр сты. Азы дæргъы лæууынц ныллæг температурæтæ.

Андты цæгатаг хайы цæрæгойты дуне? хауы Бразилы зоогеографикон дæлбæстæмæ, æмæ æнгæстæ у æмарæн быдырты фаунæимæ. Андты цæрæгойты дуне 5° х.у. хуссарырдæм хауы Чилийы-Патагоны зоогеографикон дæлбæстæмæ. Андты фаунæйæн æмткæй райсгæйæ характерон у [[эндемиктæ|эндемикон]] мыггæгты æмæ хуызты арæхдзинад. Андты цæрынц [[ламæ (цæрæгой)|ламæтæ]] æмæ [[альпакæ]]тæ (бынæттон цæрджытæ ацы дыууæ хуызæй пайда кæнынц къумбил æмæ дзиза исынмæ, стæй хæссæн цæрæгойты хуызæн) [[хæцæгкæдзилджын маймули]]тæ , реликтон [[кæсæнцæстон арс]], сагтæ [[пуду]] æмæ [[гаэмал]] (сты Андты эндемиктæ), [[викунья]]тæ, [[гуанако]], [[азары рувас]], [[зивæгой]]тæ, [[шиншиллæ]]тæ, [[дзæкъулджын опоссум]]тæ, [[мæлдзыгхор]]тæ, æхсынæгтæ [[дегу]]. Хуссары [[цъæх рувас]], [[магелланы куыдз]], эндемикон æхсынæг [[туко-туко]] æмæ а.д. Бирæ мæргътæ, сæ астæу [[колибри]], æмбæлы 4000 м бæрзæндтыл дæр фæлæ уæлдай фылдæр æмæ алыхуызон сты «мигъджын хъæдты» (уымæл тропикон хъæдты: [[Колумби]], [[Эквадор]]ы, [[Перу]]йы, [[Боливи]]йы æмæ [[Аргентинæ]]йы кæройнаг цæгатныгуылæны, æвæрд сты мигъты конденсацийы тæлмы), эндемикон [[кондор]], йæ бон у стæхын 7000 м бæрзæндмæ æмæ а.д. Кæцыдæр хуызтæ (куыд зæгъæм шиншиллæтæ кæдон XIX — XX райдайæны карз цагъд цыдысты сæ цармы тыххæй; [[æнæбазыр чомгæ]]тæ æмæ [[титикакаг æхситтгæнæг]] кæдон æмбæлынц афтиддæр цад Тbтикакайы цур æмæ а.д.) сыскъуыды къахыл лæууынц.