Куыстуарзты хæдзар: различия между версиями

'''Куыстуарзты хæдзар''' – фæзынд [[Уæрæсе]]йы [[19 æнус]]ы кæрон, куыд æххуысы формæ æнæиргъæвд цæрджытæн æмæ сæцæрджыты социализацийæн, сæ куыстæн цын фыстой мызд, лæвæрдтой цын цæрæнуат æмæ хæринаг.

Кусыны хæдзæрттимæ иртаскæйаиртасгæйæ, куыстуарзты хæдзхæртæхæдзæрттæ фыццаг рæстæгрæстджы ахæстæттæ нæ уыдысты ахæстæттæ. Адæм дзы цардысты æмæ куыстой сæрибарæй.

Куыстуарзты хæдзæрттæ Уæрæсейы уыдысты [[социалон амалхъомад]]ы<ref name="grishina">{{статья|автор=Я.С.Гришина|заглавие=СОЦИАЛЬНОЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО КАК ИННОВАЦИОННО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИМУЩЕСТВЕННЫХ ПОТРЕБНОСТЕЙ|ссылка=http://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnoe-predprinimatelstvo-kak-innovatsionno-pravovaya-osnova-obespecheniya-imuschestvennyh-potrebnostey|язык=ru|издание=ВЕСТНИК НИЖЕГОРОДСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМ. Н.И. ЛОБАЧЕВСКОГО|номер= № 3-2 / 2013 }}</ref> фыццаг формæтæй иу æмæ уыдысты æнгом баст барон [[Отто Буксгевден]]ы<ref name="hrap.dom">{{cite web|url=http://krotov.info/history/19/56/1999hrap.html|title=Дома трудолюбия|author=Евгения Владимировна Храпоничева|date= 1999 (№9)|publisher=Московский журнал|lang=ru|accessdate=2015-04-29}}</ref> номимæ. Йæ фыццаг къахцæфтыкъахдзæфты йын æххуыс кодта книгиня [[Александра Иосифы чызг]].

[[19-æм æнус]]ы фыццаг хайы куыстуарзты хæдзæртты ном хастой дыккæгæм къæпхæны сылгоймæгты ахуырдæттæ. Уым æнæ хца‘хца фиддонтæйфидынæй цардысты æмæ ахуыр кодтой чызджытæ мæгуыр бинонтæй. Уырдæм ма истой асыасджын сылгоймæгты дæр.

1847-æм азы цы куыстуырзты хæдзæрттæ уыд [[Мæскуы]]йы, [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербурджы]], [[Симбирск]]ы уыдоны нæммтæ раивтой Елизаветæйы училищæты [[Елизавета Алексеевна|императрица Елизаветæ Алексейы чызджы]] номæй. Уый цын æххуыс кодта æмæ цын ныууагъта егъау хцайыæхцайы фæрæзтæ, æрдæг милуан сомы.

Ахæм ахуырдон куыста [[КалугаКалугæ]]йы дæр.

1821-æм азы [[Рязан]]ы фæзынд ног хуызы куыстуарзты хæдзар. Уый байубаиу кодта райдайæн скъола æдзухъом сывæллæттæн, богодельни зæронд æмæ рынчын адæмæн æмæ куысты хæдзар.

1864-æм азы Санкт-Петербурджы БлаговещенскиБлаговещенсчы аргъуаны сфæнд кодтой саразын «куыстуарзты хæдзар» кусæн хæдзары формæйы, фæлæ уыцы фæлварæнæй æнтыстджынæй ницы рауад.

1865-æм азы бындур æвæрд уыд «Куыстуырзты разæнгард кæныны æхсæнад». Йæ сæргълæууæг сси [[Александра Стрекалова]]. Фæстæдæр «Куыстуырзты разæнгард кæныны æхсæнад» раиртæстой Уæрæсейы фыццаг раст кæныны æмæ хъомылады сывæллæты аздон, йæ директор сси [[Николай Рукавишников]].

1882-æм азы кæфты мæйы 10 бон Андрейы номыл аргъуаны сауджын фыд Иоанн æмæ лютеранин барон Отто Буксгевден байгом кодтой куыстуарзты хæдзар [[Кронштадт]]ы, каецы сси ахæм уагдонты хуыздæр дæнц Уæрæсейы. Уый фæстæ паддзахы парахат кæнын райдыдтой куыстуарзты хæдзæртæ.<ref name="hrap.dom" /><ref name="pop.dom">{{cite web|url=http://leushino.ru/conference/1-9.html|title=Святыни Кронштадта: Дом трудолюбия|author=Попов И. В.|date=2005-09-30|work=Отец Иоанн Кронштадтский|publisher=Кронштадтский вестник|lang=ru|accessdate=2015-04-29}}</ref>

1886-æм азы барон Буксгевдены æмбырд хцайæ’хцайæ Санкт-Петербурджы байгом и нæлгоймæгты ЕвангелическиЕвангеликон куыстуарзты хæдзар 40 адæймагæн.<ref name="hrap.dom" /><ref name="miloserdie.ru.dom">{{cite web|url=http://www.miloserdie.ru/articles/dom-trudolyubiya-svioanna-uchrezhdenie-pervyh-hristian-vremen-apostolskih|title=Дом трудолюбия св. Иоанна: «Учреждение первых христиан времен апостольских» |author=Кристина Петроченкова|date=2015-01-02|publisher=Милосердие.ru|lang=ru|accessdate=2015-04-29}}</ref> Сæ фылдæр хай сæхи хорз равдыстой, уымæ гæскæ хæрзтæ фæкъадтæр сты, кусæнбынæттæ та фылдæр фесты.<ref name="hrap.dom" /><ref name="miloserdie.ru.dom" /> Уагдоны куысты нысан уыд «нуазаг æмæ хæлд кусджыты скæнын æвронг æмæ сæ дисциплина фæхуыздæр кæнын».

Кронштадты куыстуарзты хæдзаримæ абаргæйаабаргæйæ, адонæн сæ бон нæ уыд уагдонæй æддæмæ хизын. Уый хæстæг кодта куыстуарсты хæдзæртæ кусæн хæдзæрттимæ. Уымæн уыд ахæм райхæлд: «Рæстæг куыд æвдисы, кусджытæ се хца‘хца уайтагъд хардз кодтой, æмæ иу æдзæлаг уавæры баззадысты, уымæ гæскæгæсгæ советцæдис банымадта хуыздæрыл дæттын цын цæрæнуат æмæ хæринаг. Цалдæр бинойнаг зæронд лæгтæй, иннæтæй домтой цæмæй цæрой куыстуарзты хæдзары мидæг».<ref name="hrap.dom" /> 1889 азы куыстуарзты хæдзары цард 103 адæймаджы, кодтой картузтæ, хъæбæрцъары куыст, бандæттæнбандæттыл хъуымас æмбийынхъуымацæмбыд æмæ хъæддæсныйы куыстытæ, дзаумæттæ æмæ дзабыртæ хуыйиныхуыйыны куыст.

1890-æм азы Петры номы мæгуыртæн æххуысы æхсæнад байгом кодта куыстуарзты хæдзар, кæцыйы цаерджытæнцæрджытæн лæвæрдтой куыст æмæ хæринаг, сеппæты мæгуыртæн та – æхсæвиуат, уымæн хъуамæ фидиккой сæ мызды хай æхсæнады æххуысæн.

1892-æм азы цыппурсы мæйы 23-æм бонбоны барон Буксгевдены æххуысæй байгом и æхсæнад {{Ома|«Мæлдзыг»(|уырыс. «Муравей»)}}. Уыд конд французаг «Societe des fourmis» дæнцыл.

1893-æм азы Александра Стрекалова бындур æрывæрдта хæрзгæнæн æхсæнад «Мæскуыйаг мæлдзыджы губакк»-æн, уымæн йæ нысан уыд фæкæсын сеппæты мæгуырдæр сылгоймæгтæнсылгоймæгтæм, дæткæйæкуыст цын куыстдæттгæйæ.<ref name="hrap.dom" /> «Мæлдзыджы губакк»-ы уæнгтæ – мæлдзыджытæ – фыстой кассæмæ иу сомæй фылдæр æмæ иу афæдзы дæргъы хи хардзæй бахуыйынбахуыдтой дыууæ дзаумайы.<ref name="hrap.dom" /> МастерскойыÆрмадзы кусджыты райдыдтой хонын «мураши»-тæ.<ref name="hrap.dom" />

1894-æм азы байгом и сылгоймæгты фыццаг куыстуарзты хæдзар. Уым йæбонйæ бон уыд кусын кæй фæндыкæмæнфæнды дæр – хуыйæн мастерскойтыæрмадзы кæнæ хæдзары. Рæстæгмæ дзы сæвзæрдсæвзæрыд егъау хæрзгæнæн комплекс: мастерскойæрмадз, адæмон цайцымæн хæдзар, кæрдзынгæнæн. Уый ифтонг кодта сылгоймæгты аслам дзулæй, сеппæтæй мæгуыр кусджытæн къæбæр лæвæрдтой лæвар. Цалынмæ мадæлтæ кодтой кускæ,кусгæ уæдмæ сæ сывæллæттæм уыдицæстдард æркастцыд рæвдауæндоны. Кæсын-фыссын чи зоны, уыдонæн 1897-æм азы уыд арæзт хуыйджыты скъола. Заказтæ цыдысты арæх, конд продукци уæй кодтой склæдтæй асламæй. Уый уыд мæскуыйыМæскуыйы ахæм хуызы фыццаг хæрзгæнæн уагдон.

1895-æм азы зæрдæвæрæны 15 бон цытджын гражданкæ С.Н. Горбова разæрæвæрдта сахары Думæйæн саразын хи хцайæ‘хцайæ куыстуарзты хæдзар сылгоймæгтæн. Радих кодта зæххы хай, дыууæ уæладзыгон хæдзары уыд æрбынат кæнын 100 кусæгæн. Дыккæгæм уæладзæджы уыд дыууæ мастерскойы, хуыдтой дзы хуыссæны цъæрттæ, фыццæгæм уæлазæджы – кусджыты фатертæ æмæ адæмон столовы.