Дербенты сис: различия между версиями

'''Дербенты сис''' — [[Сассанидтæ|Сассанидты]] рæстæджы дывæр къул, [[Дербент|Дербенты]] [[Къаспы дуар|Къаспы дуæрттæ]] æхгæнæг фортификацион амаддзаг, «символон арæн цæугæцардгæнæг адæмтимæ»<ref>Kettenhofen, Erich (1994). "DARBAND". Encyclopædia Iranica. VII. pp. 13–19.</ref>. Топоним «Дербент» йæхæдæг дæр «нарæг дуар» амоны, æмæ сис уыцы бацæуæн фидар [[Нарын-Кала|Нарын-Калайæ]] денджызы былгæроны онг бахгæны. Къул 15 æнусы дæргъы æххæст кодта хъаггæныны функцитæ, пайда дзы кодтой [[араббæгтæ|араббæгтæ]], [[монголтæманголтæ]], [[ильхантæ]], [[Тимуридтæ]]. Рагперсайнаг фортификацион арæзтады тæккæ хуыздæр уавæры баззайæг фенддаг [[ЮНЕСКО]] бахаста [[Æппæтдунеон бынтæ|Æппæтдунеон бынты]] номхыгъдмæ<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/1070/documents/ Заключение ICOMOS для ЮНЕСКО]</ref>.

Сисы дæргъ хæццæ кæны 3600 метрмæ. Хуссайраг æмæ цæгатаг къултæ кæрæдзи æмвæрсты цæуынц парралелонæй 300-400 метры иу иннæйы фалейы. Сисы хохаг хай (ДагДагъ-Бары) айтындзы [[Кавказы рагъ|Кавказы рагъы]] ‘рдæм’рдæм 40 километры онг; аразæггаджы ацы тæмæссаг хай махмæ æрмæст хæйттæ-чыртæй æрхæццæ. Сисы денджызон фадыг донмæ бацæуы 500 метрмæ, [[наулæууæн|наулæууæны]] къубал æхгæнгæ. Дербент-сахары тæккæ рагондæр хай бавæрдæуыд ацы къулы дыууæ базыры астæу. Хуссайраг, фæстæдæр арæзт сис, XIX æнусы, зæгъæн ис æмæ дæрæнгонд æрцыд. Цæгатаг хуыздæр бафснайдæуыд æмæ кæмдæрты йæ фыццагон хуызæй нæ фæцух.

Дербенты дыууæ дих чи кæны, сисы уыцы цæгатаг фадыг дисы ‘фтауы’фтауы йæ амадæй. Амайæн æрмæджытæ расткъуымонты хуызы сты, кæрæдзимæ афтæ æнгом æвæрд, æмæ дзы карды ком тъæпæнæй атъыссын нæ комы. Уыцы бирæкилометрон амад у Кавказы диссаг æмæ Уæрæсейы иунæг ахæм циклопикон амаддзаг.

Сисы быннаг фæлтæртæ æвæрд сты æнæфых агуыридурæй, фæлæ йæ сæйрагдæр хай, [[VI æнус|VI æнусы]] арæзт, конд цæуы амад æмæ лæгъзгонд дурын блоктæй, сæ æхсæйнаг гуырахст ис афыссæн куыд 100-65-25 см. блоктæ. Дурын амайæнты дыууæ рæнхъы астæу над цыд хуымæтæг пырх дуртæй; амайджытæ уыдæттæ кæрæдзиуыл чъырæй æндæгътой. Куыстытæй фæстæдæр æххæстгонд чи ‘рцыд’рцыд, уыдон æнцонтæй ис базонæн блокты къаддæр бæрцæй (30 см Xx 40 cм). Дуртæ æвæргæйæ амайджытæ кæрæдийы фæдыл æрмæг æвæрдтой цæсгом-чъылдым схемæмæ, уымæ гæсгæ сис фидардæр æмæ хъæддыхдæр кодта. Къулы æхсæйнаг бæрзæнд 12 метры, йæ фæтæн — 230 сантиметрæй 380 см онг.

Сисы фыццаг цы 14 къулдуары уыд, уыдонæй баззад 9: дыууæ фидары, 4 — хуссайраг къулы 3 та цæгатаджы. Дурын къулдуар сарæзтæуыд æхсæйнаг æнусты, Цыппоры къулдуæрттæ — XVII æнусы, Астæуккаг æмæ Фидиуæджы къулдуæрттæ та Дагъистан [[Уæрæсейы Империйыимпери]]йы скондмæ куы бацыд, уæд уый фæстæ.