Инди

Индийы Республикæ
Индийы Республикæ
	भारत गणराज्य; Bhārat Gaṇarājya
Тырыса	Герб
	Индийы паддзахадон гимн
Официалон æвзæгтæ	хинди, англисаг æмæ æмæ 21 иннæ æвзаджы
Сæйраг сахар	Нью-Дели
Стырдæр сахартæ	Мумбаи, Дели, Бангалор, Ченнаи, Калькуттæ
Хицауиуæджы хуыз	Республикæ
Президент	Драупади Мурму
Вице-президент	Джагдип Дханкхар
Премьер-министр	Нарендрæ Моди
	Территори
• Æдæппæт	3 287 590 км²
• Доны уæлцъары %	9,5
	Цæрджытæ
• Бахыгъд (2023)	1 428 627 663 ад.
• Сфыст (2011)	1 210 854 977 ад.
• Æнгомад	426,9 ад./км²
	ÆМП
• Æдæппæт (2006)	4 042 000 млн. долл.
Валютæ	Индийы рупи[d]
Интернет-домен	.in
Код ISO	IN
ÆОК-ы код	IND
Телефонон код	+91
Сахатон таг	+5:30
	Викикъæбицы медиа

И́нди (хинди भारत — Bhārat, англ. India), официалон ном у Индийы Республикæ (хинди भारत गणराज्य — Bhārat Gaṇarājya, англ. Republic of India). У стыр паддзахад Хуссар Азийы, Индостаны æрдæгсакъадахыл. Бирæ азты дæргъы Инди уыди Стыр Британийы колони (Бангладеш æмæ Пакистанимæ иумæ), фæлæ 1947-æм азы райста хæдбардзинад.

Йæ сæйраг сахар у Нью-Дели.

Йæ фæзуатмæ гæсгæ Инди у дунейы 7-æм паддзахад, цæрджыты нымæцмæ гæсгæ та — дыккæгæм. Индийы арæнтæ Китай æмæ Пакистанимæ бирæ рæтты сты дзырддаг.

Истори

Археологи куыд æвдисы, Индийы фыццаг сахартæ фæзындысты нæ эрæйы агъоммæ 3-æм миназы, уый уыд дунейы рагондæр цивилизацитæй иу.

Бæстæ баиу кæнын фыццаг хатт бафтыдис Ашокæйы къухы (нæ эрæйы агъоммæ æртыккæгæм æнусы). Фæлæ йæ историйы фылдæр хай Инди уыд бирæ паддзахæдтыл дихгонд.

Нæ эрæйы агъоммæ 334-æм азы Александр Македойнаг бабырста Индимæ, фæуæлахиз пенджабаг паддзах Порыл æмæ Пенджабы стыр хай йæхи бакодта.

Нæ эрæйы IV—V æнусты Гуптæты династи баиу кодта Цæгат Индийы фылдæр хай. Ацы дуг зындгонд у куыд Индийы сыгъзæрин дуг, райрæзти зонад æмæ индуизмы культурæ. Уыцы империйæн йæ кæрон сæвæрдтой гуннтæ, бабырстой Астæуккаг Азийæ æмæ уый фæстæ бæстæ ногæй бирæ чысыл паддзахæдтыл ныддих ис.

XII—XIII æнусты Индимæ бырстой пысылмон адæмтæ — арабб, тюркæгтæ æмæ афгъайнæгтæ. XIII æнусы фæзынди Делийы султанат^[1]. Уыцы паддзахад стыр фæд ныууагъта Индийы историйы, фæлæ йæ ныддæрæн кодта Тимуры æфсад 1398-æм азы.

Тимуры байзæддæгтæй иу — Тимуридты Бабур — 1526-æм азы бацыдис Индимæ æмæ дзы сæвæрдта, 200 азæй фылдæр чи адарддæр кодта, уыцы Стыр Моголты импери. Могойлаг æлдариуæггæнджытæй зынгæдæр уыдис йæ династийы æртыккаг падишах Стыр Акбар (1542–1605). 1739-æм азы Надир Сахы къухы бафтыдис моголты æфсад ныппырх кæнын, уый бацыдис Делимæ æмæ хъæздыг сахар бастыгъта, байста зындгонд Мæлхъы трон дæр.

Васко да Гама Индимæ денджызон фæндаг куы ссардта, уæдæй фæстæмæ европæйаг паддзахæдтæ Индийы былгæрон райдыдтой аразын колонитæ — сæ фыццаг уыдысты португайлæгтæ (Гоæ, Дамане, Диу æмæ Бомбей), фæстæдæр æрбацыдысты францæгтæ (Пондишери æмæ Чандернагор), нидерландæгтæ æмæ англис.

1857-æм азы сипайты сыстад ныддæрæны фæстæ англисæгтæ моголты фæстаг падишахы арвыстой ахасты Бирмæмæ. Ост-Индийы компанийы бæсты Индийы колониты райдыдта комкоммæ бритайнаг æлдариуæг, ныры Индийы зæххытæй иуæй-иу гæппæлтæ уыдысты Британийы вассалтæ.

1915-æм азы хæдбардзинадыл чи тох кодта, уыцы змæлды сæргъы слæууыд Махатмæ Ганди.

1947-æм азæй Инди у хæдбар паддзахад, дунейы стырдæр æмæ хъомысджындæртæй иу. 1974-æм азæй ис ын аппон хæцæнгæрзтæ дæр^[2].

2014-æм азæй хицауиуæг кæны Бхаратия джаната парти (283 бынаты парламенты) æмæ йæ раздзог Нарендрæ Моди.

Æвзæгтæ

Сæйраг уац: Индийы æвзæгты номхыгъд

Индийы цæрджытæ дзурынц 30 алыхуызон æвзагыл. Уыцы æвзæгтæн та ис 2 мин диалекты бæрц. Индийы конституцийы у фыст, хинди æмæ англисаг æвзæгтæ кæй сты национ хицауады æвзæгтæ, ома Индийы паддзахадон æвзæгтæ. Уыдон йеддæмæ ис 22 æвзаджы (scheduled languages), кæмæй пайда кæнынц хицæн штатты хицауæдтæ сæ административон нысантæн.

Цæрджыты 74% дзурынц индоариаг къорды æвзæгтыл, 24% та — дравидаг къорды æвзæгтыл. Хинди (æд диалекттæ) у бæстæйы стырдæр æвзаг, дзурынц ыл 422 милуан адæймагæй фылдæр, омæ цæрджыты 41%.

Индийы цæрджытæй æрмæст 53% зонынц кæсын æмæ фыссын.

Цæрджытæ

Цæрджыты нымæцы статистикæ 1960 азæй 2020 азы онг

Аз	Цæрджытæ
1960	449 595 489	^[3]
1961	458 626 687	^[3]
1962	467 962 144	^[3]
1963	477 615 992	^[3]
1964	487 607 406	^[3]
1965	497 952 332	^[3]
1966	508 656 247	^[3]
1967	519 722 246	^[3]
1968	531 160 986	^[3]
1969	542 983 934	^[3]
1970	555 199 768	^[3]
1971	567 805 061	^[3]
1972	580 798 773	^[3]
1973	594 192 969	^[3]
1974	608 002 572	^[3]

Аз	Цæрджытæ
1975	622 232 355	^[3]
1976	636 883 717	^[3]
1977	651 935 141	^[3]
1978	667 339 022	^[3]
1979	683 032 539	^[3]
1980	698 965 575	^[3]
1981	715 105 168	^[3]
1982	731 443 752	^[3]
1983	747 986 284	^[3]
1984	764 749 394	^[3]
1985	781 736 502	^[3]
1986	798 941 802	^[3]
1987	816 328 792	^[3]
1988	833 833 510	^[3]
1989	851 374 699	^[3]

Аз	Цæрджытæ
1990	868 890 700	^[3]
1991	886 348 712	^[3]
1992	903 749 636	^[3]
1993	921 107 534	^[3]
1994	938 452 550	^[3]
1995	955 804 355	^[3]
1996	973 147 577	^[3]
1997	990 460 131	^[3]
1998	1 007 746 556	^[3]
1999	1 025 014 711	^[3]
2000	1 042 261 758	^[3]
2001	1 059 500 888	^[3]
2002	1 076 705 723	^[3]
2003	1 093 786 762	^[3]
2004	1 110 626 108	^[3]

Аз	Цæрджытæ
2005	1 127 143 548	^[3]
2006	1 143 289 350	^[3]
2007	1 159 095 250	^[3]
2008	1 174 662 334	^[3]
2009	1 190 138 069	^[3]
2010	1 205 624 648	^[3]
2011	1 221 156 319	^[3]
2012	1 236 686 732	^[3]
2013	1 252 139 596	^[3]
2014	1 293 859 294	^[4]
2015	1 309 053 980	^[4]
2016	1 324 171 354	^[4]
2017	1 339 180 127	^[4]
2018	1 349 217 956	^[5]
2020	1 326 093 247	^[6]

Ахсджиаг сахартæ

Индийы цыппар стырдæр сахары сты Нью-Дели, Мумбаи, Калькуттæ æмæ Ченнай. Иуæй-иу сахартæн ис культурон ахадындзинад — зæгъæм Амритсар (3,9 млн цæрæджы) у сикхаг дины артдзæст.