Цхинвал

Цхинвал / Чъреба
	Сахар
Цхинвал / Чъреба
	Герб
	42°13′32″ с. ш. 43°58′12″ в. д.HGЯO
Паддзахад	Хуссар Ирыстон
Истори æмæ географи
Бындурæвæрд	1398
Фыццаг кой	1398
Раздæры нæмттæ	1934 азы агъоммæ — Цхинвал; 1961 азы агъоммæ — Сталинир; 1991 азы агъоммæ — Цхинвал;
Фæзуат	17,46 км²;
Центры бæрзæнд	877 м
Сахатон таг	UTC+3:00
Цæрджытæ
Цæрджытæ	↗32 906 адæймаджы (2021)
Национ сконд	ирæттæ, гуырдзиагтæ, уырыссагтæ
Дин	растуырнæг-чырыстæттæ æмæ иннæ; чырыстæттæ
Цифрон идентификатортæ
Телефонон код	+7 929
Посты индекс	7300
Автомобилон код	RSO
	tskhinval.ru
	Викикъæбицы медиа

Цхинвал кæнæ Чъреба (гуырдз. ცხინვალი) у Хуссар Ирыстоны сæйраг сахар (Гуырдзыстоны конституцимæ гæсгæ Цхинвал у Мидæггаг Картлийы Гуры муниципалитеты сахар). Цæры дзы 30,4 мин адæймаджы (2015).^[3]

1990-æм азы онг Цхинвал уыд Хуссар Ирыстоны автономон бæстæйы административон центр. Сахары статус райста 1922-æм азы. Сахар лæууы цæугæдон Стыр Леуахийы былыл.

Истори

Нырыкон Цхинвалы алфамблайы адæм цард бронзæйы æнусæй фæстæмæ.

Фыццаг хатт картлийаг хъæу Цхинвал æрхъуыдыгонд уыд гуырдзыйаг азфысджытæй 1398-æм азы, фæлæ фæстæдæр æссардæуыд документтæ, кæцытæ бæлвырд кæнынц, ома ам лæууыд фидар, III æнусы амад Паддзахы фырт Асфæгуырæй, кæцы у персайнаг династи Аршакидæй.^{[кæцæй ист у?]}

XVIII æнусы райдайæны уыд чысыл «паддзахадон сахар» кæцыйы цардысты моладзандоны æхуырстытæ.^{[кæцæй ист у?]} Картли-Къахеты паддзахад куы баиу Уырысы паддзахадимæ уæдæй фæстæме Цхинвал уыд Гуырдзыйы губернæйы хай.

Сахары бынат ис уæгæнæн фæндагыл, кæцы иукодта Цæгат Кавказ Тифлисимæ æмæ Гуримæ. Æмæдзы цард хæцæ цæрджытæ: фылдæр дзуттæгтæ, сомихæгтæ, гуырдзыйæгтæ, ирæттæ æмæ уырыссæгтæ.^{[кæцæй ист у?]}

Хуссар Ирыстон фыццаг хатт бахаудта статистикон бафысты Уæрæсейы Империйы фыццаг æмæ иунæг æппæтиумæйаг адæмон бафысты, кæцы уагъд æрцыд 1886 азы. Ацы бафыст у иунæг документ, кæцы уынын кæны раст бæрæггæнæнтæ адæмы нымæцы тыххæй XIX æнусы.

Централон статистикон комитеты бæрæггæнæнтæм гæсгæ ирæттæн сæ фылдæр хай цардысты Цхинвалы фадыджы (33 680 адæймаджы).

1918-1920 азты сахары уыдис ирæттæ æмæ гурыдзыйæгтæ æхсæн хæстон æзмæстытæ. Советон бардзинад æрфидар Сырх æфсадæй 1921 азы мартъийы мæйы.

Æмæ аз фæстæ 1922-мы Цхинвал официалон хъуыддагмæ гæсгæ сси Хуссар Ирыстоны автономон бæстæйы сæйраг сахар Гуырдзыйаг ССР-йы хайы.

Фæстæдæр сахары цæрджыты нымæцы уыдысты фылдæр ирæттæ, Хуыссар Иры хъæутæй рацæугæтæ.

1955 азы сахары уыд 3 чиныгдоны, драматикон театр, музыкалон скъола, типографи, бæстæзонæн музей. 1935 азæй фæстæмæ Цхинвалы кусы пединститут (ныр та — Тыбылты Алыксандры номыл Хуссар Ирыстоны падздзахадон университет).

1989 азмæ гæсгæ сахары цардис 42 934 адæймаджы.

Æнустæм гæсгæ сахар йæ ном, æмæ йæ национ сконд бирæ хат ивта.

Хæсты размæ (1990-æмты) гуырдзиæгтæн сæ фылдæр хай сахарæй ныссæрфтой (уыдоны ’хсæн стыр гуырдзиагдзых уирæгты хъæубæстæ). Конфликты рæстæджы Цхинвал сси тохы аренæ гуырдзиæгты æмæ ирон æфсады ’хсæн.

Сочийы бадзырды фæстæ 1992 азæй сууанг 2004-æм азмæ уыд сабыр рæстæг, фæлæ ситуаци та быцъынæг кæнын райдыдта 2004 азы.

Цалцæг

2008 азы, хæсты фæстæ, райдыдта сахары цалцæджы рæстæг.

Цыдæр рæстæг Цæгат æмæ Хуссар Иры дзырд цыд фарста сахар рахæссыны тыххæй, фæлæ ныхасæй дарддæр хъуыддаг нал азмæлыд.

Бадзырдмæ гæсгæ (Хуссар Ирыстоны æмæ Уæрæсейы хицауадты ’хсæн) уырыссаг аразджыты дæлхайадæн СУ-155 августы кæрæтты (2008 азы) радтой 60 гектары ног микрорайоны арæзтадæн. Уыцы азы пъланмæ бахастой 80 000 квадратон метры арызт.

Хæсты рæстæджы газдадзæн Агара-Цхинвал (Гуырдзыйæ цæуы) хæлд æрцыд. 26 августы 2009 азы арызт æрцыд ног газуадзæн «Дзуарыхъæу-Цхинвал», кæцы цæуы Уæрæсейæ тæккæ дæр Хуссар Ирмæ.

Арæзт æрцыд дондадзæн Едыс-Цхинвал (хæсты рæстæджы ай дæр фехæлд). Ныр ма ноджы иу дондадзæн аразынц, кæцыйы фæрцы æнæхъæн Цхинвал доны домæнтæ сæхгæндзæн.^[4]

2009 азы 31 августы байгом кодтой ног микрорайон «Московский».

Сыхтæ

Уирæгты сых^[5]
Шанхай^[5]

Цæрджытæ

Цæрджыты нымæц
1886^[6]	1897^[7]	1939^[8]	1959^[9]	1970^[10]	1979^[11]	1989^[12]
3832	↗3963	↗13 810	↗21 641	↗30 311	↗34 794	↗42 934
2012^[13]	2015^[14]	2021^[1]
↘28 664	↗30 432	↗32 906

Ахуырад

Сахары ис 16 сывæллæты цæхæрадоны,
14 астæуккаг скъолайы,
Скъола-интернат,
2 музыкалон скъолайы,
Сывæллæты æсвæлдыстады агъуызт,
Аивæдды лицей,
Растуырнæг гимназ «Рухс»,
Нывгæныны скъолатæ,
Спортивон скъола,
Нывгæныны училище Тугъаныфырты номыл,
Музыкалон ахуыргæнæндон Æлборты Феликсы номыл (Музыкалон, хореографон, æмæ театралон хайадтæ),
Медицинон техникум,
Бирæпрофилон колледж,
Проф.тех. училище,
Модæйы институт,
Хуссар Ирыстоны паддзахадон университет,
Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институт

Культурæ æмæ улæфынад

Централон культурæ æмæ улæфыны парк,
Комсомолон парк,
Сывæллæтты парк,
Паддзахад Аланийы Национ Библиотекæ
Цхинвалы библиотекæ,
Сывæллæтты библиотекæ,
Паддзахад Аланийы Национ Музей
Абайты Васойы номыл музей,
Чочионы музей,
Хуссар Ирыстоны паддзахадон драмон театр Хетæгкаты Къостайы номыл
Хуссар Ирыстоны паддзахадон академион Кафты æмæ зарды ансамбль «Симд»
Сывæллæты кафты ансамбль «Скиф»,
Концертон зал «Чермен»,
Сывæллæты фæзтæ.

Спорт

Республикон сæйраг стадион — æсцалцæкгонд фæстæмæ 2009 азы 6 мин адæймаджы бынатæн,
Сывæллæтты æмæ æрыгæтты спортивон скъола хайад кæны: баскетбол, гимнастикæ, уæззау атлетикæ æмæ уæгъдибар хъæбысæйхæст,
Футболы скъола Дзæгъойты Игоры номыл — байгонд 2010 азы,
Республикон скъола сæрибар хъæбысхæцынæн Тедеты Дзамболаты номыл

Транспорт

Цхинвал Транскамæй баст у Цæгат Ирыстонимæ. Æрвылбон Дзæуджыхъæу æмæ Цхинвалы ’хсæн цæуынц дæс автобусон рейсы^[15]. Сахары мидæг цæуынц маршутон автобустæ.

Æфсымæрон сахартæ

Цхинвалы чи райгуырд, уыцы зындгонд адæм

Тедеты Бахвæ — Уæрæсейы футболист, футболон тренер.
Гаглойты Вадим — Уæрæсейы футболист.
Богъиты Вадим — хъæбысæйхæцæг, Олимпийаг чемпион.
Бестауты Алымбег — хъæбысæйхæцæг.
Бестауты Владимир — советон, ирон æмæ гуырдзыйаг киноактёр æмæ кинорежиссёр.
Бестауты Татьянæ — советон æмæ уæрæсейаг театр æмæ кинойы актрисæ, Уæрæссейы Федерацийы адæмон артисткæ, театралон преми «Театральная весна»-йы лауреат.
Уанеты Владимир — драматург, публицист.
Гаглойты Вадим — Уæрæсейы футболист, Европæйы чемпион æрыгæтты ’хсæн.
Джиоты Вероникæ — оперон зарæггæнæг (сопрано), Стыр театры солисткæ.
Дзугаты Къоста — ирон политикон æмæ паддзахадон архайæг, философийы зонæдты дохтыр, Хуссар Ирыстоны Парламенты сæргълæууæг.
Кокойты Валери — 2009-æм азы 16 июлы æсси Европæйы чемпион.
Кокойты Эдуард — Хуссар Ирыстоны президент 2001 — 2011 азты.
Лолаты Арнольд — Уæрæсейы нывгæнæг æмæ скульптор.
Окруашвили Иракли — гуырдзиаг политикон æмæ хæстон архайæг, Гуырдзыйы бахъахъæнынады министр 2004—2006 азты.
Тедеты Астамур — ахуыргонд-финансист, юридикон зонæдты дохтыр, профессор.
Тадтаты Тамерлан — фыссæг, публицист.
Элиозишвили Мераб — фыссæг, драматург.
Дзуццаты Тамерлан — фыссæг, режиссёр, актёр, 2000 азты Культурæйы министр.
Готъойты Амагæ (Иринæ) — дунеон оперон зарæггæнæг.