Цæгат Ирыстон
Цæгат Ирыстон, дыгур. Цæгат Иристон (официалон ном у Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани; уырыссагау Республика Северная Осетия — Алания) у Уæрæсейы республикæ, Кæсæг-Балхъар, Цæцæн, Мæхъхъæл æмæ Стъараполы крайы ’хсæн. Цæгат Ирыстоны сæйраг сахар у Дзæуджыхъæу.
| |||||
|
| |||||
| Сæйраг сахар | Дзæуджыхъæу | ||||
| Фæзуат - Æдæппæт |
80-æм 7 987 км² | ||||
| Цæрджытæ - Æдæппæт |
65-æм | ||||
| Федералон зылд | Цæгат Кавказ | ||||
| Экономикон район | Цæгат кавказаг | ||||
| Паддзахадон æвзаг | уырыссаг, ирон | ||||
| Сæргълæууæг | Сергей Меняйло | ||||
| Хицауады сæрдар | Тускъаты Таймураз | ||||
| Парламенты сæрдар | Алексей Мачнев | ||||
| Гимн | Цæгат Ирыстоны гимн | ||||
| Автомобилон код | 15 | ||||
| Сахатон таг | MSK (UTC+3) | ||||
.svg)
Республикæйы Сæргълæууæджы хæстæ рæстæгмæ æххæстгæнæг у Сергей Меняйло.
ЭтимологиИвын
Ирыстоны ном арæзт у Ирон адæмы æмбырдгæнæн ном æмæ фæсæфтуан -стон-æй, æмæ нысан кæны Иры бæстæ, ома ирон адæмы бæстæ. Ир-æн арынц цалдæр равзæрæны. Бирæ иртасджытæ дзурынц æмæ Ир рацыдис рагон ирайнаг arya æмæ aryana-йæ.[2][3][4] Фæлæ Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ кавказаг субстратæй ист у[5]. -стон та у бæстæамонæн фæстæфтуан, æмæ цæуы рагон индоевропæйаг уидаг *stā--йæ, кæцы нысан кодта «лæууын».
ИсториИвын
Цалдæр хатты ирон адæм хæцыдысты уæрæсейаг æфсадимæ Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны XIX æнусы фыццаг хай. Уæддæр официалон уæрæсейаг историографимæ гæсгæ бирæтæ нымайынц, Ирыстон Уæрæсейы скондмæ кæй бацыдис барвæндæй. Владикавказ (иронау Дзæуджыхъæу) уыдис фыццаг Уæрæсейы фидарты ’хсæн Цæгат Кавказы.
1921-æм азы Ирыстон сси Хохаг советон республикæйы хай. 1936-æм азы Цæгат Ирыстон сси Цæгат Ирыстоны Автономон Советон Социалистон Республикæ (ЦИ АССР).
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты афон Цæгат Ирыстоны фылдæр хай уыдис оккупацийы. Фашисттæ пырхгонд æрцыдысты Дзæуджыхъæумæ хæстæг.
ГеографиИвын
Административон дихИвын
Цæгат Ирыстон дих кæны 8 районыл æмæ республикæйы дæлбарады сахар (Дзæуджыхъæу).
| Район | Административон центр | Цæрджыты нымæц | Фæзуат, мин км² |
|---|---|---|---|
| Алагиры район | сахар Алагир | ↘35 939[6] | 2,01 |
| Æрæфы район | хъæу Цыкола | ↘14 886[6] | 1,37 |
| Æрыдоны район | сахар Æрыдон | ↗31 790[6] | 0,36 |
| Горæтгæроны район | хъæу Октябрыхъæу | ↘100 333[6] | 1,46 |
| Дыгуры район | сахар Дигорæ | ↗18 569[6] | 0,64 |
| Кировы район | хъæу Елхот | ↗27 338[6] | 0,36 |
| Мæздæджы район | сахар Мæздæг | ↘85 928[6] | 1,08 |
| Рахизфарсы район | сахар Беслæн | ↘57 290[6] | 0,38 |
Цæгат Ирыстоны цæрæнуæттæИвын
Цæгат Ирыстоны ис 6 сахары, 7 посёлочы, 94 хъæууон администрацийы, 209 хъæуы (уыдонæй 26 æдзæрæгтæ).
Æдæппæт цæрджыты нымæц у 710 275 адæймаджы, уыдонæй 464 875 цæрынц сахарты.
| Фондз мин адæймагæй фылдæр кæм цæрынц, ахæм цæрæнуæттæ 2013-æм азы уавæрмæ гæсгæ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ЦæрджытæИвын
АхуырадИвын
Национ ахуырадИвын
Ирыстоны ахуырады истори ног заманты райдыдта Мæздæджы ирон скъолайæ. Уыцы скъола байгом императоры барамындмæ гæсгæ 1764 азы 21 сентябры æмæ фæкуыста XVII æнусы 90-æм азты онг. Ирон скъолайы байгомыл ныхас райдыдта, Ирыстон Уæрæсеимæ баиу кæныны тыххæй тæрхæттæ куы цыди, уæд — 1749–1752 азты Бетъырбухы. Ирон сабиты ахуырыл бафтауын фæлвæрдтой Ирыстоны дины хъуыддæгтæгæнæг къамисы уæнгтæ, Мæздæджы скъола байгом кæныны размæ дæр[7].
Литературæйы æвдисæнтæ куыд дзурынц, афтæмæй Мæздæджы скъола ирон адæмы культурон царды сахадыдта куыд ахсджиаг фæрæз национ рухсад рæзыны æмæ национ фыссынады равзæрды хъуыддæгты. Мæздæджы скъолайы ахуыр ирон æвзагыл кæй цыд, уый фæахъаз ирон абетæ саразынæн. Мæздæджы алчер Гай æмæ сауджын Павел Генцауров (Хъесаты) сарæзтой ирон фыссынады системæ аргъуанты славяйнаг графикæйы бындурыл. Фыццаг ирон чиныг — цыбыр катехизис — джиппы уагъд æрцыди 1798 азы.
- Кæс сæрмагонд статья Ирон национ ахуырад.
ГалерейИвын
Кæс ноджыИвын
ФиппаинæгтæИвын
- ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX). Датæ: 2022-æм азы 1 сентябры. Архив 2022-æм азы 1 сентябры.
- ↑ Agustí Alemany. Sources on the Alans: A Critical Compilation. Brill Academic Publishers, 2000 ISBN 90-04-11442-4 (англ.)
- ↑ В. Ф. Миллер. Осетинские этюды (уырыс.)
- ↑ Камболов Т. Т. Осетинские субэтнонимы // Очерк истории осетинского языка (уырыс.)
- ↑ «Очевидно, что ir к arya- никакого отношения не имеет, и для него надо искать другое объяснение <...> Поскольку другие осетинские племенные названия — digor, twal — связаны с кавказской этнонимикой, естественно обратиться туда и для объяснения термина ir» [В. И. Абаев. ИЭСОЯ, Т. I. С. 545-546].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Численность населения на 01.01.2022 года и в среднем за 2021 год. Датæ: 2022-æм азы 13 апрелы. Архив 2022-æм азы 25 майы.
- ↑ Бзарты Руслан. Цæгат Ирыстоны национ ахуырады фæндаг. // «Мах дуг», 1999, №№7–8
|
Ацы уац ирон темæйыл къæртт у, ома æрдæгцæттæ. Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн. |