Æхсæу

Æхсæу, дыгуронау Æхсæуæ у хъæу Цæгат Ирыстоны Æрæфы районы.

Хъæу
Æхсæу
Æхсæуæ
42°57′23″ с. ш. 43°43′19″ в. д.
Паддзахад	Уæрæсе
Федерацийы субъект	Цæгат Ирыстон
Муниципалон район	Æрæфы район
Истори æмæ географи
Сахатон таг	UTC+3:00
Цæрджытæ
Цæрджытæ	↗105 адæймаджы (2010)
Цифрон идентификатортæ
Посты индекс	363518

Географи

Дигори коми Æхсæуи гъæу æвæрд æй Устур Дигори зилди æртæ комей астæу, Ирæфи донæн æ галеу фарси, паддзахи надмæ хæстæг, æ цæгатварс уайуй Билæги дон.

Æхсæуи гъæумæ фондз километри хæстæгдæр гъæу нæййес. Административон æгъдауæй Æхсæуи гъæу хауй Гулæри гъæууон советмæ.

Гъæуæн æ арæнтæ æнцæ: Цæгат æрдигæй Донифарси зæнхитæ, Хурнигулæн æрдигæй Асси, Хорискæсæн æрдигæй Ирæфи дон, Хонсар æрдигæй ба — Устур-Дигори зæнхитæ.

Æрдзæ

Хумзæнхитæй Æхсæуи цæргутæ мæгургомау адтæнцæ, фал син адтæй берæ игуæрдæнтæ, уæдта фонси хезнитæ: Билæги коми, гъæуи æма Ирæфи дони аллифарс, гъæди æрдозти. Уони фæрци цæргутæн сæ бон адтæй берæ фонс дарун.

Гъæумæ гъæдæ идард нæй, ласун си æнгъизтæй хуарз аразæн гъæди æрмæг, уæдта содзунмæ сог. Гъæуи цæргутæ раги балæдæрдтæнцæ рæзæ бæлæсти пайда, æма абони алли хæдзари цори дæр ес хуарз рæзи дзæхæрадонæ.

Гъæуи, уæдта гъæуæн æ алли фарс кæмтти æрдзæ рæсугъд æма зæрдесгæ хуарз æй, уæлдæф æма и уайгæдæнттæ — кæдзос, еци дæнттæ кæсалгæй — гъæздуг, уомæ гæсгæ ба сæрди мæйти берæ адæм æрцæуй Æхсæуи гъæумæ уолæфунмæ (цъетемæ).

Истори

Рагон цæргутæ гъæу ниввардтонцæ хонхи рæбун, къулдуни тегъæбæл. Сæ хæдзæрттæ æма сæ мæсгутæ аразтонцæ федар æма бæрзонд рауæнти уомæ гæсгæ: фиццагидæр, знæгтæй сæхе гъæуай кæнуни туххæй, гъæу “къæхти буни” æвæрд адтæй, кæмттæй имæ алли афони дæр тухгæнгути бон адтæй фæззиннун, дуккагæй ба, гъæумæ хæстæг æндзæртæ сæхецæн хумзæнхитæн аурстонцæ.

Цæмæй се ’знæгти фæссурдтайуонцæ, уой туххæй ба сæ гъудæй мæсгутæ. Гъæуи, ефстаг хæдзæрттæй уæлдай, алли муггагæн дæр адтæй мæсуг. Минкъий гъæу уогæй си банимайун æнгъезуй дæсæй фулдæр мæсуги бунæттæ. Сакъити, Телæхъурти, Зурати, Бузойти æма Цалити муггæгти мæсгутæ ба ма абони дæр лæуунцæ сæ бунæтти гъæуи хурфи æма æ алли фарс æрдæг ихæлдтитæй.

Гъæуи алли фарс ма ес берæ рагон обæйттæ, циртдзæвæнтæ æма уæлмæрдтæ, уонæмити циуавæр адæмтæ æвæрд æрцудæнцæ, уони гъæуи цæргутæ хуарз нæ зонунцæ, фал æнгъæл æнцæ, цума си æвæрд æрцудæнцæ, еминæй ка фæццæгъдуни ’й, еци рагон царцати адæмтæ... Куд иннæ гъæути цæргутæ Дигоргоми, уотæ Æхсæуи гъæуи рагон цæргутæ дæр Хуцау, Уасгерги æма иннæ изæдтæбæл æууæндтæнцæ, кувтонцæ сæмæ алли муггаг, кенæ ба алли хæдзарæ дæр алке æхе ковæндони, уæдта гъæуи еумæйаг ковæндæнтти; киристон дин дæр, дан, æрæгиæутти райстонцæ. Уой фæсте дæр гъæуи цæргутæ фулдæр æнхæст кодтонцæ сæ рагон муртак дини æгъдæуттæ.

Таурæхътæ

Æхсæуи гъæуи цæргутæй фегъосун æнгъезуй берæ рагон дессаг таурæхътæ æма хабæрттæ, уонæй мин Сакъити зæронд лæг Геуæрги радзурдта еу таурæгъ. Раги кæддæр, дан, гъæумæ фæззиндтæй, адæмтæ биз-биз кæмæй кодтонцæ, еци Æхсахъ-Темур æ уорс æфсæйнаг базургин бæхбæл. Еци рæстæги Ладарти авд æнсувæрей еунæг хуæрæ дон хæссунмæ æрцудæй Билæги донмæ. Дон къосæй есунмæ куд гъавта и кизгæ, уотæ Ахсахъ-Темур æ цори февзурстæй, бæхмæ ’й исиста æма ’й фæххаста. Бæхи къæхти гъæр ку байгъустæй кизги æнсувæртæмæ, уæд æй авдемæй дæр расурдтонцæ, ку имæ ниххæстæг æнцæ, уæдта Ахсахъ-Темур искувта: “О Хуцæутти Хуцау, нæ мæ ниууадздзæнæнцæ зæнхи цъарæбæл, корун ди, Хуцау, æма мæ арвмæ исесæ”. Хуцау ин æ коммæ бакастæй, исæй иста арвмæ æма ’й стъалу фестун кодта, еци стъалуй уæдæй фæстæмæ адæм хонун байдæдтонцæ «Ахсахъ-Темур» (Полярон стъалы), зæгъгæ. Авд æнсувæри ку базудтонцæ, сæ хуæри æскъæфæг кизги хæццæ арвмæ фæттахтæй, зæгъгæ, уæд етæ дæр Хуцауæй ракурдтонцæ, цæмæй уони дæр исистайдæ арвмæ, иссæ иста æма уони дæр авд стъалуй фестун кодта, сæ ном — дигоронау — Лæдæртæ (стъалыгуппар Стыр Арс). Арвбæл еци авд æнсувæри (стъалуй) алли æхсæвæ дæр баййафунмæ гъавунцæ Ахсахъ-Темури, зелунцæ ибæл, фал сæ бон ба нæй æ баййафун. Ку бауæгæ унцæ сорунæй, уæдта бони рохси уолæфунцæ, æхсæвæ бабæй æй нæуæгæй сорун байдайунцæ.

Еци гъуддаг, дан, раги адтæй, æма ’й уæдæй ардæмæ цæмæннæ нæма баййафтонцæ, æма, дан, æй кæд баййафдзæнæнцæ?.. Æвæдзи, некæд.

Дуккаг таурæхъ ба мин Геуæрги радзурдта сæхе Сакъити муггаги туххæй. Загъта мин, зæгъгæ, таурæхъ адтæй æцæг, еци æнамонд гъуддаг æцæгæйдæр æрцудæй раги се ’рваддæлтæй еу бийнонтæбæл.

Еу бон Сакъити Бисай æхсæз фурти хуасæ карстонцæ Билæги коми, гъæумæ хæстæг. Сæ еунæг хуæрæ син рæфтадæн фæххаста хуæруйнаг, уæдта ниуазунмæ ба къибилай къумæл. Хуасгæрдгутæ бахуардтонцæ хуæруйнаг, баниуазтонцæ къумæл дæр. Хуæруйнæгтæй ма ци байзадæй, уæдта къумæлæй, уони ба кизгæ хуасдзаутæмæ хæстæг бафснайдта, æхуæдæг ба гъæумæ рандæ ’й. Уæд уой фæсте къумæлмæ марггун хелагæ ниллæстæй æма уоми ниммардæй. Хуасгæрдгутæ еци гъуддагæн неци зудтонцæ æма, ку райдонуг уиуонцæ, уæд си алкедæр ниууаидæ и къумæлмæ æма си раниуазидæ. Ку раниуазидæ си еске къумæл, уæд æй ралæдæридæ æма ледзунмæ фæууидæ гъæуæрдæмæ. Гъæумæ хæстæг ба рахауидæ æма рамæлидæ уоми. Уотемæй æхсæземæй дæр æнсувæртæ рамардæнцæ, ба сæ æвардтонцæ адæм, ка кæми рамардæй, еци рауæнти. Хиститæ ку фæййевгъудæнцæ, уæд уой фæсте сæ хуæрæ циртити цори æхсæз мæсуги исаразун кодта, уой фæсте ба æхецæн дæр исдасун кодта. Еци мæсугмæ и кизгæ еу бон бацудæй æма загъта: “Аци цардæй ма ци кæнун, цæрунмæ нæбал гъавун”, — болат кæрдæн æ зæрди рацавта æма е дæр рамардæй.

Муггæгтæ

Æхсæуи гъæуи цардæнцæ муггæгтæ: Бæлотæ, Бердиатæ, Бузойтæ, Бæкъуæлтæ, Гагозтæ, Дадтетæ, Зуратæ, Елджартæ, Малитæ, Махъотæ, Огъутæ, Сакъитæ, Сарахъатæ, Тегатæ, Телæхъуртæ, Хатъатæ, Хацхартæ æма Цалитæ.

Æрвитæнтæ

• Ирыстоны хæхбæстæ. Дыгургом Ахсау.